Tajemnica lekarska a obowiązek zawiadomienia o przestępstwie

W temacie przemocy domowej, a także w świetle ostatniej nowelizacji Kodeksu Karnego wprowadzającej publicznoskargowe ściganie przestępstwa zgwałcenia pojawia się następujące pytanie – czy lekarz, który w trakcie badania lub udzielania pomocy medycznej powziął informacje o przestępstwie bądź samo podejrzenie o jego popełnieniu powinien powiadomić o tym fakcie wymiar sprawiedliwości? Czy priorytet w tym przypadku ma obowiązek zachowania tajemnicy lekarskiej czy też obowiązek poinformowania o przestępstwie? Jakimi sankcjami jest on zabezpieczony?

Tzw. obowiązek denuncjacji, tj. zawiadomienia o popełnieniu bądź podejrzeniu popełnienia przestępstwa, regulowany jest przez trzy przepisy prawa – z kodeksu karnego, kodeksu postępowania karnego i jeden przepis szczególny ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie:

Art.240. Kodeksu karnego

§1.Kto, mając wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego określonego w art. 118, 118a, 120-124, 127, 128, 130, 134, 140, 148, 163, 166, 189, 252 lub przestępstwa o charakterze terrorystycznym, nie zawiadamia niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

§2.Nie popełnia przestępstwa określonego w § 1, kto zaniechał zawiadomienia, mając dostateczną podstawę do przypuszczenia, że wymieniony w § 1 organ wie o przygotowywanym, usiłowanym lub dokonanym czynie zabronionym; nie popełnia przestępstwa również ten, kto zapobiegł popełnieniu przygotowywanego lub usiłowanego czynu zabronionego określonego w § 1.

§3.Nie podlega karze, kto zaniechał zawiadomienia z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym.

Artykuł ten jest jedynym określającym prawny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie  zabezpieczony sankcjami (karą pozbawienia wolności do lat trzech). Istotny jest jednak fakt, że przepis ten zawęża obowiązek denuncjacji jedynie do określonej grupy najcięższych przestępstw, głównie wymierzonych w bezpieczeństwo powszechne, na gruncie tego tekstu istotne będą dwa ze wskazanych przestępstw: zabójstwo oraz pozbawienie wolności. Obowiązek poinformowania nie dotyczy tylko samego dokonania czynu, ale także jego form stadialnych – przygotowania bądź usiłowania. Lekarz (a w zasadzie każdy, kto posiada informacje o zdarzeniu – artykuł ten tworzy powszechny obowiązek) nie tylko powinien, a wręcz ma prawny obowiązek powiadomienia organów ścigania, np. gdy obrażenia pacjenta wskazują na usiłowanie zabójstwa.

Art.304. Kodeksu Postępowania Karnego

§1.Każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję. Przepis art. 191 § 3 stosuje się odpowiednio.

§2.Instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa.

§3.Zawiadomienie o przestępstwie, co do którego prowadzenie śledztwa przez prokuratora jest obowiązkowe, lub własne dane świadczące o popełnieniu takiego przestępstwa Policja przekazuje wraz z zebranymi materiałami niezwłocznie prokuratorowi.

Przepis statuuje „społeczny obowiązek zawiadomienia”, co znaczy, że nie jest on egzekwowany w drodze przymusu państwowego, niewywiązanie się z tego obowiązku nie jest zagrożone żadną sankcją prawną, podlega jedynie ocenie moralnej i społecznej.

Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie

Art. 12.

1. Osoby, które w związku z wykonywaniem swoich obowiązków służbowych lub zawodowych powzięły podejrzenie o popełnieniu ściganego z urzędu przestępstwa z użyciem przemocy w rodzinie, niezwłocznie zawiadamiają o tym Policję lub prokuratora.

2. Osoby będące świadkami przemocy w rodzinie powinny zawiadomić o tym Policję, prokuratora lub inny podmiot działający na rzecz przeciwdziałania przemocy w rodzinie.

Przepis ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie także ustanawia obowiązek poinformowania Policji lub prokuratora o podejrzeniu przestępstwa, zawęża jednak znacznie zakres tego obowiązku – dotyczy on tylko przestępstw ściganych z urzędu, i to takich z użyciem przemocy w rodzinie. Podmiotowo obowiązek obejmuje osoby, które uzyskały informacje w związku z wykonywaniem swoich obowiązków służbowych lub zawodowych (na gruncie tego tekstu będzie to lekarz, pielęgniarka czy też inny pracownik medyczny). Obowiązek znowu ma jednak jedynie charakter społeczny, gdyż przepis nie przewiduje żadnych sankcji za jego niewykonanie.

Dodatkowo, istnieje art. 572 Kodeksu Postępowania Cywilnego normujący społeczny obowiązek powiadomienia sądu opiekuńczego - "Każdy, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania z urzędu, obowiązany jest zawiadomić o nim sąd opiekuńczy."

Jak te przepisy mają się do obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej?

Zgodnie z art. 40 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty lekarz ma obowiązek zachowania w tajemnicy informacji związanych z wykonywaniem zawodu. Podobny obowiązek konfidencji dotyczy wszystkich pracowników medycznych, a więc także pielęgniarek, położnych, ratowników medycznych itd.

W doktrynie przyjmuje się, że obowiązek dochowania tajemnicy lekarskiej jest zasadą nadrzędną nad społecznym obowiązkiem denuncjacji (choćby dlatego, że za ujawnienie tajemnicy zawodowej grozić może grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 w myśl Kodeksu Karnego). Ustęp drugi wspomnianego artykułu ustawy o zawodzie lekarza wymienia wyjątki od obowiązku zachowania tajemnicy – za istotne dla nas uznać można: przypadki, gdy tak stanowią przepisy ustawy (wyrażone wprost, jak art. 240 KK), zgoda pacjenta na ujawnienie związanych z nim informacji, a także sytuacja, w której dochowanie tajemnicy narażałoby na niebezpieczeństwo zdrowie lub życie pacjenta bądź innych osób. Nadal jednak nie oznacza to obowiązku zawiadomienia o przestępstwie, lecz jedynie taką możliwość.

Mówiąc obrazowo – gdy do lekarza zgłosi się pobita czy zgwałcona kobieta, nie ma on teoretycznie prawnego obowiązku informowania organów ścigania o podejrzeniu popełnienia przestępstwa. Priorytetowa w tej sytuacji jest zasada zachowania tajemnicy lekarskiej. Z obowiązku zachowania tajemnicy lekarz może zwolnić się uzyskując zgodę pacjentki na zawiadomienie organów ścigania o przestępstwie i ujawnienie informacji z tym związanych. Innym wyjątkiem od zasady będzie uzasadnione zagrożenie dla zdrowia lub życia pacjenta lub innych osób – stosowanie przemocy w rodzinie niewątpliwie może powodować zagrożenie dla życia lub zdrowia, uznać można więc to za okoliczność zwalniającą z obowiązku zachowania tajemnicy lekarskiej i dającą możliwość powiadomienia Policji lub prokuratury. I miejmy nadzieję, że takie zachowanie personelu medycznego stanie się powszechnie przyjętą praktyką.